Hjerre Gjerrits van der Veen: opponent van de baron

Douwe Jan Vincent baron Van Sytzama, grietman en burgemeester van Dantumadeel, zag zichzelf vooral ook als heer van het dorp Driesum. Hij komt hierdoor veelvuldig in aanvaring met Hjerre Gerrits van der Veen, de plaatselijke hoofdonderwijzer. De laatste is er de man niet naar om hoge heren naar de ogen te zien en bekritiseert de paternalistische houding van de baron. Hij heeft een hekel aan de liefdadigheid van de burgemeester omdat het armoedevraagstuk daarmee verzacht maar niet wordt opgelost. Van Sytzama heeft, als administrerend kerkvoogd veel macht in het dorp. Alhoewel de burgemeester hoeder van het openbaar onderwijs dient te zijn heeft hij meer op met het christelijk onderwijs. Tussen de burgemeester en de dorpsonderwijzer ontstaat een groot conflict dat, door ingezonden brieven van het schoolhoofd, geen geheim is voor de rest van krantenlezend Friesland.
Terwijl Van Sytzama al gepensioneerd is wordt Van der Veen bode op het nieuwe gemeentehuis van Dantumadeel dat verplaatst is van Rinsumageest naar Murmerwoude. Hjerre Gerrits wil “afrekenen” met zijn bestaan in Driesum maar stuit dan op de lange arm van de baron. Op 20 augustus 1882 verschijnt het volgende stuk in het Friesch Volksblad. Doordat de spelling is gemoderniseerd blijft het een leesbaar en vooral vermakelijk artikel. Onder aan het stuk staan enkele verduidelijkende aantekeningen.

Mynhear wol ’t net lije.
Mynhear. Wat tinkt jo, Hindrik Klazes! soen’ jimm’ my wol misse kinne?
Hindrik Klazes. Dat like my net bêst ta, mynhear! Dan wier it al moai slim, soe ‘k sizze.
Mynhear. Dat soe ‘k ek sizze.

Achte Freon! Ik moat jo wol ris in grapke ferhelje fan in „bekeard man” Sa as jo witte ha ‘k oargelspiler west te Driesum fan 1847 ôf oant 1881 (15 dec.) ta. By ’t libben fan ús âlde dominy, Viëtor, dy trije doarpen bepreke — Damwâld, Walterswâld en Driesum — spile ik yn trije wike twa kear. Doe ’t ús combinaasje yn trijen skuord waard en elts doarp in eigen dominy krige, moast ik, mei de komst fan úzes — dominy Gemser — in healjier, fan juli 1879 oan’t january 1880, alle sneinen ien kear en fan dy tiid ôf oan sneins twaris tsjinst dwaan.
Jo moatte witte, dat de tsjerkfâdij ryk is. Myn tractemint as oargelspiler wie yn ’t jier 60 gûne for twa kear spyljen yn trije wike. It foarsjongen yn Walterswald, om de trije wike ienkear, ferlear ik; dat wier 20 gûne yn ’t jier skea.
No fûn ik it billik, dat m’n my in bytsje te mjitte kaam en wat fergoede foar it mear as dûbeld safolle spyljen. Dominy Gemser fûn dit billik en de hiele tsjerkerie mei him, ek de beide tsjerkfâden Kei Hoek en Sibe Pieters (diaken en âlderling), mar „mynhear” hie as administrearjend tsjerkefâd boek en pong. Dêrom tocht dominy Gemser it goed, dat ik „mynhear” mei ien en oar bekend makke. Dat die ik sa goed sa froed as ’t hearde. „Mynhear” sels sil ’t net oars sizze; mar „mynhear” joech gjin ienderis antwurd op myn skriuwen. Wat wol it gefal? Mynhear waard tsjerkfâd ôf en baas Ruurd, fan de âlderlingen, waard yn syn plak beneamd. No wie it klear en kaam it ding yn oarder, tochten wy allegearre , te mear om ’t baas Ruurd de man wier, dy, as lid fan ‘e tsjerkerie, sein hie, dat myn forsyk om in bytsje fergoeding net mear as billik wier. Sels hie baas my in reis twa al in gûne of wat brocht foar aparte tsjinsten, dy ik dien hie as er ris in bêste dominy preke, doe’t wy sûnder eigen dominy wienen, om’t m’n it mei de measte ringbroarren net iens wier. Jo moatte witte: ús tsjerkerie hâlde tige fan de súvere lear, sa as jo licht wol fiele sille en aansen better gewaar wurde.
Mei myn betankjen as skoalmaster te Driesum, (15 dec. 1881) hâlde fansels myn spyljen yn ‘e tsjerke ek op. Sadwaande woe ik doe yn ienen mar ôfrekkenje yn billikheid, en dêrom sette ik op myn lêste rekken fan ‘e tsjerketsjinst — de helte fan 60 gûne — „as m’n sa goed wêze woe ek om ‘e billike fergoeding te tinken, te mear no ’t se mei „mynhear” neat mear te meitsjen hiene. Mar — baas Ruurd, de iene âlderling-tsjerkfâd, sei „it wienen allegear leagens. Hy hie noait oer in billike beleaning praat!” Dêrom wiisde ik him it gat fan ‘e doar en neamde him in skoelje, doe ’t er my út namme fan Sibe Pieters, de nije admistrearjende tsjerkfâd, de 30 gûne betelle hie by my oan hûs. Hjirmei hie ‘k mei dit „kind Gods” ôfrekkene.
Mar Sibe, de admistrearjende tsjerkfâd moast my ek de hier betelje fan myn kosterij en skoallelânnen. Ik naam doe te Driesum de skoalle by provysje waar. Myn húshâlding wier al te Moarmwald en dêrom lei ik yn ‘e kost te Driesum yn ‘e herberge by Jouke Kupérus. Dêr komt Sibe oan op in Sneuntomoarn en easket in berenboarchje, dat my al net to goed talike for myn saak. Want it wier pas alve ure en Sibe is in bekeard man.
„Wolle jo mar efkes neisjen, master ! sei de fromme man mei syn piperich-triljend lûd, nei ’t er gau ien, twaris preaun hie. Hy siet by in tafeltsje apart, fuort by de doar, en ik by Kupérus oan ‘e kofje, fier fan Sibe ôf.
„Wolle jo mar ris neisjen? — „Ja, Sibe! sei ik. „it is ƒ235.60, dat jo fan mines yn ‘e bûse hawwe en my foar in wike of twa bisoargje moatten hiene. — Ik foldie foar dy som en frege, doe ’t ik wer nêst Kupérus sitten gien wier: „Hoe komt it no mei it oare ?
„Ja”, sei Sibe, “dêr ha wy al oer praat, mar „Mynhear” “wol it net lije! „Mynhear” hat sein wy mochten jo neat jaan — „Wat mynhear is dat, Sibe? sei ik. „Jo binne in bekeard man. Ha jo in oare hear as dy jo bekeard hat? In oare hear as dy jo en my beide yn ‘e consjinsje seit wat ús te dwaan en te litten stiet? — Ik kin gjin oare hear as myn hear. Wat „mynhear” is dat den, dy jo seit, net to dwaan wat jo sels billik fine? „Mynhear Sytsma!” sei Sibe en … . Jouke Kupérus lake my oan, oft er sizze woe: „is ’t net mal?”
En wat ik sei? — Neat as allinne: „Sibe! ik freegje jo: ha jo ek sein, dat in billike fergoeding for ‘e aparte tsjerketsjinst my takaam ? — „Ja sei er, „dat ha ‘k al sein. — „En sizze jo noch”, frege ik, „dat my dat takomt? — „Ja,sei er, „dat siz ik noch; dêr wol ik net foar omkrolle; — ,Moarn Sibe; sei ik, „ik hoef neat mear te witten; en. . . . Sibe makke dat er de doar út kaam. — „„Mynhear; wol ’t net lije!” wier syn lêste wurd.
Wat Jouke Kupérus en ik dêrop al mei enoar bepraatten, kinne jo wol tinke, achte freoun! Wy koene ús net sêd prate, to meer om’t Jouke itselde antwurd krige, doe ’t er Sibe om ‘e geunst fersocht syn lân by him ferhiere te litten: Sibe moast earst witte Wat „mynhear” woe.
Yet ris, freon! tink hjirby dat Sibe net allinne in bekeard man is, mar ek immen dy om sa te sizzen oan ‘e jermen ta yn ’t jild sit, in allike ryk en bekeard wiif en gjin bern hat, — den sil it jo gjin nij dwaan, dat wy ús mûlen wakker spielden oer it bestean fan sokke fromme oxen. Dat wy tusken beiden laken dat wy skodden, moatte jo ús net kwealik nimme, want, seker! dêr befûnen wy ús mar it bêste by.
Sokke bysfeinten, dy mar spylje: „mynhear wol ’t net lije” — liberaal meije se wêze of orthodox — sokke bysfeinten, siz ik mar plaan út, hja meije „Jezus hawwe” sa ’t hjit en from lykje, yn died hawwe se Jezus by ’t foetsje, om sa mar te sizzen, — alteast net yn ’t herte. En dat skynt „mynhear” wol lije te wollen. ,Foi! foi; sizze jo ?
ek jo freoun, H. G. van DER VEEN,
Moarmwald, 9e fan Rispmoanne 1882.

Aantekeningen:
1. Door het floreenstelsel konden de hoogstaangeslagenen in de belasting bepalen welke predikanten beroepen werden. Een grootgrondbezitter als Van Sytzama had hierdoor veel zeggenschap over het reilen en zeilen van de plaatselijke gemeente. In 1879 is dit systeem afgeschaft.
2. Het salaris van de onderwijzer werd aanvankelijk betaald door de burgerlijke en kerkelijke gemeente. Op deze manier hield Van Sytzama de dorpsonderwijzer zowel als administrerend kerkvoogd en als burgemeester in de houdgreep.
3. “Sibe” is Sibe Pieters van der Veen (1834-1905). Zijn huwelijk met Tjitske Feddes Feddema (1837-1919) blijft kinderloos. Hij is boer en renteniert aan het eind van zijn leven.
4. Kei Hoek is Gerrit Jans Hoek (1814-1887) die boert in Eastwâld (tussen Rinsma-state en Kettlingwier). Hij is erg rijk en laat een boerderij bouwen voor zijn zoon Ate die kort voor zijn huwelijk overlijdt.
5. “Baas Ruurd” is Ruurd Jans Dijkstra (1814-1886). Hij is verver en glazenmaker. Eerst gehuwd met Martjen Tjeerds Rintjema (1812-1837) en daarna met Lutske Hessels Talma (1815-1888).
6. Na de splitsing van de hervormde gemeente Damwoude-Wouterswoude-Driesum (in 1879) wordt ds. P. Gemser predikant te Driesum. Hij vertrekt in 1882 naar Makkum maar vanaf zijn tijd moet in Driesum meer de boodschap van zonde en genade gepredikt zijn. Met andere woorden: de signatuur van de gemeente werd ernstiger.